BÀI BÁO TẾT QUÝ TỴ -2013:
VẺ ĐẸP NGHỆ THUẬT HÁT CHẦU VĂN TRONG TÍN NGƯỠNG
THỜ MẪU
Khơi trong mạch nguồn văn hóa thuần Việt
·
THẾ KHOA
Qua nhiều nghiên cứu lịch sử đã chứng minh, thành phố Hải Phòng được coi
là một trong những cái nôi phát tích của tín ngưỡng đạo Mẫu Việt Nam .
Trải qua nhiều thăng trầm, biến thiên của lịch sử, những người tâm huyết với
văn hóa tín ngưỡng đạo Mẫu nói chung, nghệ thuật hát chầu văn nói riêng luôn
dành nhiều tâm huyết, tha thiết tìm về cốt lõi khởi nguyên và vẻ đẹp muôn thủa
của văn hóa tâm linh, để từ đó biết gạn
đục, khơi trong, chắt chiu các yếu tố mang đậm bản sắc văn hóa thuần Việt, để
kế thừa và gìn giữ cho muôn đời sau…
Đạo mẫu - tín ngưỡng thuần Việt
Từ thủa hồng hoang, khai sơn phá thạch, vượt qua giai đoạn đầu gắn với
thời nguyên thuỷ, lúc đó, người Việt cũng như nhiều cư dân trên thế giới còn
thờ các thế lực tự nhiên (mây, mưa, sấm, chớp...), sùng tín bái vật giáo (thần
cây cối, con vật thành tinh...), khi bước vào giai đoạn thờ thần linh nhân
dạng, một đối tượng đáng quan tâm nhất là các bà mẹ quyền năng: Mẫu Thượng
Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải (bà Thuỷ), Mẫu Địa (Mẹ Đất), Mẹ Lúa, Bà mẹ xứ
sở - Âu Cơ...Đây là cơ sở xã hội để hình thành nên tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu hay
còn gọi là Đạo Mẫu sau này.
Trong đời sống tâm linh của người Hải Phòng,
nữ tướng Lê Chân đã hiển Thánh, vượt qua tín niệm "Trống làng nào làng nấy
đánh, Thánh làng nào làng nấy thờ", từ vị trí thành hoàng làng An Biên đã
trở thành vị Thánh Mẫu bảo hộ cho cả vùng đô thị Hải Phòng rộng lớn. Để rồi
Thánh Mẫu Lê Chân đi vào thẳm sâu của tâm hồn tín ngưỡng của người Hải Phòng,
đánh dấu quyền năng ở mọi lĩnh vực đời sống của nhân dân. Nhiều người kể lại
rằng, các lão trượng ở vùng Giát Dâu (Kim Bảng - Hà Nam) cho biết ở đền Lạt Sơn
xưa kia có tượng Thánh Mẫu Lê Chân (tượng nhỏ, bằng đồng) dưới dạng một nhà sư
- ở bên phải, dạng chân thân Thánh Mẫu - ở giữa và dạng chúa mang hình thức đạo
sĩ/tiên nhân - ở bên trái. Ở vùng Lạt Sơn - Kim Bảng, lễ hội hầu Thánh Mẫu Lê
Chân dường như được đồng nhất với nghi lễ "mở cửa rừng" truyền thống –
phải chăng có nghĩa là bà Lê Chân đã mang tư cách của Mẫu Thượng Ngàn ? Vậy
nên, từ xưa đến nay việc chủ trì các nghi lễ thờ nữ tướng Lê Chân ở đền Lạt Sơn
đều do các thanh đồng đảm nhiệm và hành động hội chủ lưu là diễn xướng dân gian
"hầu đồng", "hầu bóng"…
Theo nhà sử học sử học Ngô Đăng
Lợi thì Hồng Hà nữ sĩ Đoàn Thị Điểm đã dựa vào tín ngưỡng Tứ Phủ của cư dân
miền đất Hải Phòng ngày nay, mà điển hình là tín ngưỡng thờ Mẫu ở Thượng Đoạn
(Hải An), trong giai đoạn thân phụ của bà mở trường dạy chữ Nho ở làng Lạc Viên
xưa, rồi ở Dương Quan (Thủy Nguyên), ở Đồ Sơn... để viết tác phẩm "Vân Cát
Thần nữ" nổi tiếng.
Nghệ thuật chầu văn trong mạch nguồn văn hóa dân tộc
Vượt qua nhiều định kiến của lịch sử, giờ đây, tín ngưỡng thờ Mẫu, gắn
liền với nghệ thuật diễn xướng chầu văn đã trở thành một nét văn hóa độc đáo
thuần Việt, được nâng niu, trân trọng gìn giữ. Theo ông Tô Hoàng Vũ, Chủ tịch
Hội Liên hiệp VH-NT Hải Phòng, hát chầu văn từ lâu đã song hành cùng với tín
ngưỡng thờ Mẫu và các lễ hội cổ truyền ở khắp các đền phủ thờ Mẫu, thờ đức Thánh
Trần, các vị Quan Hoàng, các vị Chầu Bà… Từ cái nền tín ngưỡng thuần Việt ấy,
các làn điệu hát chầu văn phát triển và lan toả đi muôn nơi, trở thành vốn quý
của văn hoá dân gian vùng đồng bằng sông Hồng. Với mấy chục làn điệu hát văn như:
Xá thượng, Phú, Cờn, Dọc, Mưỡu…cùng cây đàn nguyệt, xanh pan và phách…hoà quyện
với tiết tấu lúc nhặt, lúc khoan, lúc trầm, lúc bổng tạo nên một hình thức âm
nhạc đượm chất thần tiên. Với văn tế suy tôn công đức của Chúa Liễu, Đức Thánh
Trần, Quan lớn Hoàng Mười, Cô Chín Sòng Sơn, Quan lớn Tuần Chanh…cùng với vũ điệu
mang đậm yếu tố tâm linh và trang phục vàng son lộng lẫy, cùng với lộc thánh đầy
sự hoà phóng đã tạo nên một sắc thái riêng biệt và đậm chất linh thiêng. Nối tiếp
truyền thống ấy, hát chầu văn luôn là món ăn tinh thần của người Hải Phòng nói
riêng và của cư dân đồng bằng Bắc Bộ nói chung, những làn điệu này còn được đặt
lời mới (thơ lục bát) cho phù hợp với nội dung của từng địa phương, từng hoàn cảnh,
trở thành tiết mục nghệ thuật được biểu diễn sâu rộng trong nhân dân.
Năm 2012 vừa qua, Liên hoan diễn xướng chầu văn mở rộng lần thứ 3 đã
được Hội văn nghệ dân gian Hải Phòng phối hợp với CLB Bảo tồn văn hóa đạo Mẫu
Việt Nam tổ chức tại Phủ Thượng Đoạn (phường Đông Hải 1, quận Hải An) là một
điểm nhấn trong chuỗi hoạt động tôn vinh vẻ đẹp của nghệ thuật chầu văn. Liên
hoan được tổ chức không chỉ làm dạng danh văn hóa đạo Mẫu, tôn vinh những danh
nhân lịch sử, có công trạng với dân, với nước mà thông qua đó còn góp phần sưu
tầm, tập hợp tư liệu để khi có điều kiện, sẽ lập hồ sơ trình Unesco công nhận nghệ
thuật hát chầu văn là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Liên hoan có sự
tham dự của ông Phạm Từ, Phó giám đốc Trung tâm nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng
Việt Nam, Chủ nhiệm CLB Bảo tồn văn hóa đạo Mẫu; Tiến sỹ Lê Thị Minh Lý, nguyên
Phó cục trưởng Cục di sản, Bộ VH-TT-DL; bà Trần Thị Thanh Mai, Phó giám đốc Sở
VH-TT-DL thành phố. 15 thanh đồng tiêu biểu đến từ các tỉnh, thành phố: Hà Nội,
Hải Dương, Quảng Ninh, Lạng Sơn, Thái Bình, Nam Định và Hải Phòng cùng ban cung
văn bắc ghế hầu thánh ở các giá chầu đồng quen thuộc như: 3 giá chầu đồng (giá
Quan lớn đệ tam, giá Chầu bé Bắc Lệ, giá Cô Sáu lục cung), giá Cô đôi thượng
ngàn, giá Cô bé thượng ngàn… Các thanh đồng trong áo quần bắt mắt, môi son, mặt
hoa da phấn uyển chuyển biến hóa trong tiếng đàn nguyệt réo rắt, tiếng trống
ban, xanh phách, thanh la… như “thôi miên” khán giả, đưa họ vào thế giới tâm
linh đầy siêu phàm . Nhiều thanh đồng hầu bóng được khán giả yêu thích như: đồng thầy Phạm Văn Giao (Hải Phòng), Vũ Văn
Hoàn (Nam
Định), Tạ Bích Lộc (Lạng Sơn), Nguyễn Đình Hải (Hà Nội), từng đoạt nhiều huy
chương vàng tại các liên hoan diễn xướng chầu văn toàn quốc. Đặc biệt, thanh
đồng Lý Việt Trung chỉ mới 7 tuổi, đến từ phường Minh Dương, TP Móng Cái, tỉnh
Quảng Ninh đã gây ngạc nhiên, thích thú cho người xem khi biểu diễn 4 giá đồng
trong tiếng đàn nguyệt điêu luyện của cung văn Nguyễn Văn Tuynh (Thái Bình).
Điều đáng nói, trong liên hoan, các thanh đồng không được truyền phán, không
làm tà thuật (xiên lình, rạch lưỡi, nuốt kim…), cũng không “phát lộc” bằng cách
tung tiền, không quay đáy vào Ban thờ Phật Thánh (gọi là khê đồng). Thanh đồng
bắc ghế hầu Thánh phải thực hiện được chức năng: đồng tâm – đồng lực – đồng
lòng, qua đó toát lên sự cung nghinh tiên thánh trong thế uy nghi – đoan trang
– cốt cách – thanh tân! Ông Hồ Đức Thọ, Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian ở Nam
Định cho biết: chầu văn mang giá trị nghệ thuật đặc sắc với nền âm nhạc tiết
tấu nhanh, thanh đồng biểu diễn có trang phục đẹp (thường là thay đổi từ 6 đến
10 bộ quần áo), đạo cụ đa sắc, lộng lẫy, diêm dúa, có thể biểu diễn không chỉ ở
sân đình cửa thánh mà còn thể hiện được ở nhiều sân khấu khác nhau, từ hàn lâm
tới quảng đại quần chúng.
Mới đây, tại cuộc làm việc với
lãnh đạo TP Hải Phòng về công tác phối hợp chuẩn bị cho Năm du lịc quốc gia
đồng bằng sông Hồng – Hải Phòng 2013, ông Phùng Quang Hùng, Chủ tịch UBND tỉnh
Vĩnh Phúc đã đánh giá cao và trân trọng mời Đoàn thanh đồng Hải Phòng tham gia
Liên hoan diễn xướng chầu văn năm 2013 sẽ được tổ chức tại Vĩnh Phúc, coi đó là
sự bảo đảm chắc chắn cho chất lượng và thành công của liên hoan tới.
Khôi phục, kế thừa và phát huy giá trị lịch sử và nghệ thuật của loại
hình diễn xướng chầu văn chính là gìn giữ một tài sản văn hóa vô giá của dân
tộc, là việc “dọn dẹp ngôi nhà Mẫu linh thiêng trong văn hóa Việt”, giữ lại hồn
cốt, nhân cách Việt cho các thế hệ tương lai. Đó là việc làm cần thiết và cấp
bách – GS.TS Ngô Đức Thịnh, Viện trưởng Viện nghiên cứu văn hóa, Giám đốc trung
tâm bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam chia sẻ.